XVII Europejskie Forum nauczania religii w Katowicach

Misja EuFRES

W dniach od 30 marca do 3 kwietnia 2016 roku odbyło się XVII Europejskie Forum nauczania religii w szkołach (EuFRES). Zgodnie ze Statutem organizacji, spotkania organizowane są w cyklu dwuletnim w różnych krajach europejskich. Tym razem – po raz pierwszy w Polsce – odbyło się ono na Wydziale Teologicznym w Katowicach. W konferencji biorą udział naukowcy oraz osoby odpowiedzialne za nauczanie religii w szkołach publicznych i katolickich w poszczególnych krajach europejskich. EuFRES jest niezależnym gremium pedagogiczno-religijnych badań oraz wymiany doświadczeń w obszarze szkolnego nauczania religii. Inicjatywa ta ma swój początek w środowisku katolickim, ale pozostaje otwarta na inne wyznania chrześcijańskie (www.eufres.org).

Społeczno-religijny kontekst szkolnego nauczania religii w Europie  

Zgodnie z założeniami przyjętymi na zeszłorocznym spotkaniu Kuratorium EuFRES, tematyka 17. Konferencji miała koncentrować się wokół zagadnień dotyczących wkładu szkolnego nauczania religii w kształtowanie więzi europejskich społeczeństw. W szczególny sposób postanowiono podjąć na płaszczyźnie refleksji naukowej oraz wymiany doświadczeń kwestię zasadniczą: jaką rolę powinno odgrywać nauczanie religii na drogach wiary w kontekście aktualnej sytuacji społeczno-religijnej w poszczególnych krajach europejskich. Jak wynika bowiem ze wstępnej diagnozy zawartej w przygotowanym programie spotkania, społeczne przemiany w Europie, zapoczątkowane w dwóch ostatnich dziesięcioleciach XX wieku doprowadziły do radykalnych przeobrażeń religijno-kulturowych. Złożoność otaczających nas kontekstów życiowych, wszechobecny pluralizm systemów oferujących „obojętność” celów i wartości życiowych, stawiają ludzi przed niespotykanymi wcześniej wymaganiami odnośnie do kształtowania wizji własnego świata. W konsekwencji, wielu ochrzczonych staje wobec problemu utraty własnej tożsamości religijnej. Pośród mnóstwa „głosów”, które obiecują sensowne i spełnione życie, chrześcijańskie orędzie jawi się jedynie jako jedna z wielu propozycji. Ewangelia Jezusa Chrystusa jest „ofertą”, która zmuszona jest dowodzić swojej sensowności i słuszności w wielogłosowym koncercie.

            Na skutek dokonujących się przemian, w ostatnich latach zmienił się również kontekst szkolnego nauczania religii. Znacząco wzrasta liczba uczennic i uczniów, którzy biorąc udział w nauczaniu religii, nie posiadają jednak osobistego doświadczenia wiary. Według relacji nauczycieli religii z wielu europejskich krajów, duża część z nich nie potrafi poprawnie wykonać znaku krzyża i nie zna modlitwy Ojcze nasz. Również sam budynek kościoła i celebrowana w nim niedzielna liturgia są dla większości uczniów obce, zaś działalność charytatywna i misyjna pozostają nieznane. W licznych europejskich rodzinach trudno mówić o jakiejkolwiek formie wychowania chrześcijańskiego, czy religijnego. Niekorzystną sytuację potęguje fakt niepewności w wierze oraz brak wypracowanego „religijnego aparatu pojęciowego”. Wśród niekorzystnych przyczyn społecznych wskazać należy na szeroko rozpowszechniony dystans do wiary i Kościoła. Niektórzy rodzice, z definicji odrzucają wychowanie religijne, kierując się fałszywie rozumianym respektem dla wolności dziecka, któremu pragną pozostawić możliwość samodzielnej decyzji w kwestiach wiary. Zapomina się przy tym, iż w pełni świadomie można opowiedzieć się za lub przeciw tylko temu, co się wcześniej dobrze poznało. Znacząca część rodziców skłania się także, aby swój niezbywalny obowiązek religijnego wychowania dzieci (zob. DWCH 3) powierzyć „fachowcom“ w parafii i w szkole.

            W sytuacji, gdy wiele dzieci i młodzieży w Europie ma jedynie okazjonalny kontakt z parafią, szkolne nauczanie religii jest dla nich najważniejszym miejscem spotkania z orędziem chrześcijańskim. Nauczanie religii stwarza więc „możliwość nie do pogardzania” (por. CT 69), aby przez wiele lat systematycznie stawiać i wspólnie rozważać podstawowe życiowe pytania, poszukując na nie odpowiedzi w świetle Ewangelii. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż wizja życia współczesnych uczniów kształtuje się w kontekście religijnego pluralizmu. Koegzystencja chrześcijan – katolików i protestantów z przedstawicielami innych religii należy już od dawna do szkolnej rzeczywistości. Od wielu dziesięcioleci żyje w Europie mniejszość muzułmańska, która poprzez trwającą w ostatnich miesiącach imigrację uchodźców, znacząco się powiększyła i nadal wzrasta. W niektórych krajach, duża część obywateli jest od pokoleń bezwyznaniowa. Obok tego, coraz częściej dochodzi do głosu religijność rozproszona z tendencjami synkretycznymi. Socjolodzy religii mówią o religijności typu „patchwork“ lub „bricolage“. Ten społeczny trend znajduje swoje odzwierciedlenie również w szkole. Nawet w klasach jednorodnych pod względem konfesyjnym, uczniowie prezentują bardzo zróżnicowanie nastawienie do wiary i Kościoła. U wielu dzieci i młodzieży objętych nauczaniem religii, obserwuje się zarówno dużą otwartość i autentyczne zainteresowanie orędziem chrześcijańskim, jak i mocno zdystansowany stosunek do Kościoła. W tej sytuacji, w pełni uzasadnionym było postawienie głównego pytania XVII Forum: W jaki sposób szkolne nauczanie religii może towarzyszyć młodym ludziom w różnych krajach europejskich w drodze do „dzisiejszego Emaus“?

Spotkanie w Katowicach

            Na zaproszenie do udziału w pracach katowickiego Forum, pozytywnie odpowiedzieli goście reprezentujący różne ośrodki naukowe oraz instytucje kościelne z Hiszpanii, Włoch, Niemiec, Austrii, Chorwacji, Czech, Słowacji, Malty oraz Polski. W środowy wieczór w Domu św. Marcina (centrala katowickiej Caritas) uczestników spotkania powitał abp Wiktor Skworc, wyrażając radość z obecności specjalistów z dziedzin związanych z nauczaniem religii. Metropolita katowicki w swoim przemówieniu przybliżył uczestnikom forum burzliwą historię edukacji religijnej na terenie Polski, a zwłaszcza diecezji katowickiej. Zwrócił uwagę, że to właśnie za obronę nauczania religii w szkołach katowiccy biskupi zostali w latach pięćdziesiątych wygnani z diecezji. W imieniu obecnych na spotkaniu władz Wydziału Teologicznego, uczestników powitał ks. dr hab. Jacek Kempa, prodziekan ds. nauki. Życząc wszystkim owocnych obrad, zaprosił uczestników Forum na Wydział, gdzie miały miejsce prelekcje. Słowa serdecznego pozdrowienia przesłał także na ręce Sekretarza Generalnego EuFRES prezydent miasta Katowice dr Marcin Krupa.

            W słowie wstępnym, Prezydent EuFRES ks. prof. dr Filippo Morlacchi (Rzym) nawiązując do zamachów terrorystycznych w Paryżu i Brukseli podkreślił, iż współczesna Europa dotknięta została duchową pustką, spowodowaną dobrowolnym wyzbyciem się tradycyjnych dla niej wartości i ideałów. Skutkiem tego, jest właśnie poszukiwanie przez młodych ludzi nowych „szalonych i chorych” ideałów, które znajdują we wszechobecnych prądach sekularyzacyjnych oraz radykalnych ruchach pseudo religijnych. Przywołując słowa agnostyczki Juli Kristievy, wypowiedziane po zamachach w Paryżu, podkreślił, iż nie można dłużej pozwolić na to, by troska o duchową formację młodzieży „pozostawała w rękach głupich ludzi”. Dlatego należy na nowo odkryć duchowe dziedzictwo chrześcijaństwa, judaizmu i islamu, aby nie pozostawiać wychowanków na łasce „internetowych manipulatorów czy radykalnych nauczycieli islamskich”. Europejska młodzież potrzebuje ponownego odkrycia ideałów, ma także prawo do miłości oraz do poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa, którego często nie doświadcza w świecie pełnym trudnych pytań. To właśnie zadanie staje obecnie przed nauczaniem religii w szkołach, aby „nie pozastawiali oni dłużej w rękach głosicieli śmierci”.

            Pierwszy z prelegentów, prof. dr Michael Ebertz (Hochschule Freiburg) w swoim referacie pt. Europa społeczeństwem coraz bardziej złożonym i różnorodnym. Europejscy uczniowie pomiędzy obojętnością zsekularyzowaną, pozytywistycznym podejściem, strachem przed przyszłością i poszukiwaniem sensu dokonał prezentacji „kondycji” religijnej wybranych krajów europejskich. Przedstawione wyniki badań socjologicznych pokazały wyraźne różnicowanie pomiędzy rożnymi częściami Europy, pomiędzy poszczególnymi krajami a nawet w ramach jednego państwa (zachodnie i wschodnie tereny Niemiec). Najbardziej religijnym krajami pozostają Irlandia, Włochy, Chorwacja, Polska, Portugalia, Słowenia, Rumunia i Cypr. Po przeciwnej stronie skali znajdują są Czechy, Szwecja i wschodnie tereny Niemiec. Z wyjątkiem laickiej Francji, społeczeństwa o przewadze tradycji katolickiej i prawosławnej są bardziej religijne, niż te o tradycjach protestanckich. Z powodu wspomnianych podziałów, niezmiernie trudnym zadaniem jest dostrzeżenie w religijnej, chrześcijańskiej i kościelnej tożsamości krajów europejskich cech ogólnych i wspólnych trendów. Można jednak wskazać na ujawnianie się tendencji do pluralistycznego podejścia do religii. Większość społeczeństwa europejskiego (ok. 60%) wykazuje przy tym stosunek ambiwalentny, postrzegając pluralizm religijny nie tylko jako ubogacenie, ale także jako konkretne zagrożenie. W Europie jako największe zagrożenie postrzegany jest islam. Następuje także znaczna „erozja osobowego obrazu Boga” oraz osłabienie impulsu misyjnego, jako imperatywu dla pozyskiwania nowych ludzi dla własnej religii (we Włoszech i w Polsce dostrzega się go zaledwie u co piątego mieszkańca). W żadnym z krajów europejskich nie dostrzega się ożywienia życia religijnego. W rezultacie, coraz więcej młodych ludzi samodzielnie decyduje, jakim obszarom własnego życia nada ramy religijne, a jakim nie; jaką religijną interpretację przejmą z kościelnej Tradycji, a jaką nie; jakich rytuałów potrzebują a jakach nie. „Kościół przemienia się coraz bardziej, oferując zwłaszcza młodym, pewną religijną propozycję, która dostrzega człowieka i zmienia religijnych poddanych w świadomych religijnych klientów. Od tego jak Kościół podejdzie do pewnej presji oczekiwań dotyczących przemiany w «organizację usługową», zależy jakie ma szanse na przekaz Dobrej Nowiny kolejnym pokoleniom”.

            W pierwszym dniu Forum uczestnicy wysłuchali także wystąpień dra Johanna Hischa i dra Piotra Kubiaka (Wiedeń). Przedstawili oni główne założenia organizacji Pilgrim prowadzącej w kilku krajach Europy projekty edukacyjne zmierzające do promowania duchowości opartej na zrównoważonym podejściu do zagadnień z dziedziny ekonomii, ekologii oraz caritas. Wspomniane kwestie zostały omówione w odniesieniu do Encykliki Laudato Si, która zdaniem prelegentów, „jest najlepszym ambasadorem podstawowych założeń i celów wychowawczych przyjętych przez Pilgrim”. W dalszej części spotkania zabrał głos dr Gerhard Pfeiffer (International Association for Christian Education – Niemcy) prezentując Ewangelickie nauczanie religii jako przyczynek zdolnej do pluralizmu szkoły. Prelegent dokonał prezentacji memoriału opublikowanego roku przez Radę Kościoła Ewangelickiego w Niemczech w listopadzie 2014. W ramach wymiany doświadczeń, uczestnicy wysłuchali jeszcze wystąpienia dr Pauline Dimech (Uniwersytet Maltański – Malta), która omówiła kwestie dotyczące wychowania religijnego w szkołach na Malcie oraz dra Giampaolo Usai (Université Pontificale Salésienne – Rzym), który przedstawił nauczanie religii jako działanie wpisujące się w ukierunkowanie rozwoju społeczności szkolnej. W programie pierwszego dnia Forum przewidziano także udział w koncercie symfonicznym w nowoczesnej sali NOSPRu w Katowicach.

            W kolejnym dniu, uczestnicy mieli okazję wysłuchać wystąpienia dr hab. Elżbiety Osewskiej (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie), która poproszona została przez Kuratorium EuFRES o przygotowanie referatu pt. Nauczanie religii jako towarzyszenie: od powierzchowności do duchowości, do osobistego poznania Boga wcielonego. Przedstawiona refleksja była poszukiwaniem odpowiedzi na fundamentalne pytanie: dlaczego trzeba podejmować szkolne nauczanie religii? Oraz towarzyszące temu pytania pomocnicze: w jaki sposób młody człowiek wzrastający w areligijnej rzeczywistości, zafascynowany współczesną kultura, technologią komunikacyjną oraz wielością wyborów może odkrywać wartość poznania Boga? Czy relacja pomiędzy wiarą (rozumianą jako doświadczenie egzystencjalne, fakt kulturowy, osobiste przeżycie i punkt odniesienia do wspólnoty) a nauczaniem religii jest jeszcze relacją wzajemnej zależności? Jaki rodzaj pedagogii, języka i metod należy stosować, by komunikować się ze współczesnym uczniem? W jaki sposób towarzyszyć uczniowi w drodze, skoro ujawnia się przed nim tak wiele możliwości?

            W kolejnej części przewidzianych w programie Forum refleksji przedstawicieli poszczególnych państw, zabrała głos siostra prof. dr Blaženka Valentina Mandarić (Zagrzeb) prezentując nowe wyzwania na jakie napotyka edukacja religijna w Chorwacji obchodzącej dwudziestą piątą rocznicę powrotu religii do systemu szkolnictwa. Jako drugi z prelegentów wystąpił ks. prof. dr hab. Radosław Chałupniak (WT Opole), podejmując temat Pedagogika katolicka – znaczenie i aktualność w kontekście chaosu wartości (perspektywa polska). Podkreślił on między innymi, że pedagogika katolicka, przez wiele lat mocno marginalizowana, domaga się obecnie reinterpretacji, swoistego nowego odkrycia. Ks. dr Mirosław Wierzbicki (Université Pontificale Salésienne – Rzym) podjął zagadnienie Religijny wymiar szkolnego nauczania religii we Włoszech.

W ostatniej części wymiany doświadczeń Sofie Zaufal, referentka Pedagogiczno-Religijnego Centrum w Monachium na Bawarii, zapoznała zebranych z założeniami realizowanego nauczania religii ukierunkowanego na zdobycie przez uczniów określonych kompetencji. Ks. dr Tibor Reimer (Bratysława) odnosząc się do postrzegania nauczania religii jako towarzyszenia „w drodze do Emaus” zauważył, iż współcześni uczniowie przypominają coraz częściej „spacerowiczów”, niż pielgrzymów. To zaś oznacza, iż szkolne nauczanie religii powinno poszukiwać swojej skuteczności poprzez tworzenie szczególnych kontaktów z młodymi; towarzyszenie im w codziennych doświadczeniach życia; nieustannym zapraszaniem do wspólnoty oraz pracy w małych grupach. Wysłuchano także głosu pani dr hab. Ludmiły Muchovej (Czeskie Budziejowice), która zaprezentowała kwestię „towarzyszenia uczniom w drodze do Emaus” w kontekście trudnych uwarunkowań Kościoła w Czechach. Ostatni z prelegentów, ks. dr hab. Andrzej Kiciński (KUL – Lublin) skoncentrował swoją wypowiedź na omówieniu problematyki związanej z nauczaniem religii w szkole osób z autyzmem. Program kulturalny Forum przewidywał wizytę w zabytkowej kopalni Guido w Zabrzu, zwiedzanie Krakowa oraz nawiedzenie Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach.

            Komunikat końcowy XVII Forum EuFRES

W programie ostatniego dnia XVII Forum EuFRES przewidziano pracę w grupach językowych, celem przygotowania komunikatu końcowego. Uczestnicy XVII Forum EuFRES wyrazili w nim zgodne przekonanie, iż wobec różnorodnych uwarunkowań religijno-kulturowych oraz regulacji prawnych obowiązujących w poszczególnych państwach, trudno mówić o europejskim modelu nauczania religii w szkole. Szanując i respektując tradycję katechetyczną każdego z państw, należy jednak poszukiwać możliwości wymiany doświadczeń, które mogą wzbogacić własne działania pedagogiczno-religijne. Podkreślono także możliwość większego zaangażowania szkolnego nauczania religii dla wprowadzania uczniów w działania wolontariatu, czy caritas, będącej wyrazem budowania wspólnoty Kościoła postrzeganego jako communio. Zgromadzenie plenarne dokonało także wyboru nowego Kuratorium EuFRES oraz miejsca kolejnego spotkania, które odbędzie się za dwa lata w Monachium.

ks. Roman Buchta – kapłan archidiecezji katowickiej, doktor katechetyki, adiunkt na Wydziale Teologicznym UŚ w Katowicach, dyrektor Wydziału Katechetycznego w Katowicach.